Κάθε Σεπτέμβριος μου δημιουργεί ταυτόχρονα χαρά και μια γλυκιά θλίψη. Είναι το καλοκαίρι που φεύγει, είναι η μέρα που φθίνει, είναι το γλύκαμα του καιρού. Ο Σεπτέμβρης! Συνδυασμένος πάντα με το άνοιγμα των σχολείων και τις θύμισες που αυτό κουβαλάει: η μυρωδιά από τις δερμάτινες τσάντες, τα ξυμμένα μολύβια, το καπλάντισμα και το γρήγορο ξεφύλλισμα των καινούριων βιβλίων.
Πόση νοσταλγία αλήθεια αυτό το ξεφύλλισμα των παλιών σχολικών βιβλίων: Το αλφαβητάρι, το περίφημο με τον Μίμη, την Άννα και τη Λόλα. «Να, Λόλα, να ένα μήλο».
Μαζί τους παρέα την έμαθα την αλφαβήτα, μαζί τους πέρασα τις πρώτες δύσκολες στιγμές και δεν χορταίνω να τα ξεφυλλίζω ακόμα. Το περίφημο αυτό αλφαβητάρι των Γιαννέλη και Σακκά με την ακόμα πιο υπέροχη εικονογράφηση του Γραμματόπουλου. Ίσως εκεί να οφείλεται η ιδιαίτερη συγκίνηση και η αγάπη που ένιωθα και νιώθω για το σχολικό βιβλίο. Πιστεύω ότι την ίδια συγκίνηση και νοσταλγία νιώθουμε όλοι μας καθώς βλέπουμε και ξαναθυμόμαστε τα βιβλία των σχολικών μας χρόνων.
Και η αξία τους αυτή, αξία που μετριέται με τ
ον χρόνο που αποτυπώνονται στις μνήμες μας και δεν λένε να σβηστούν, σε τι να οφείλεται άραγε;Τι είναι εκείνο που μας κάνει να τα θυμόμαστε με νοσταλγία και να σκύβουμε πάνω τους κοιτώντας τα τρυφερά, διαβάζοντάς τα και στα δικά μας παιδιά;
Θα έλεγα ότι η παραμονή τους στον χρόνο σε
ένα μεγάλο βαθμό οφείλεται στην εικονογράφηση αυτών των βιβλίων, στις αξέχαστες φιγούρες τις ζωντανεμένες από λαμπρούς εικονογράφους-ζωγράφους όπως ο Γραμματόπουλος, ο Τάσσος, ο Βασιλείου, ο Αστεριάδης, ο Καλμούχος, η Μοντεσάντου. Η εικόνα είναι αυτή που έκανε τα βιβλία αυτά διαχρονικά και συνάμα απολαυστικά έργα τέχνης.
Ξεφυλλίζοντας τα παλιά σχολικά αναγνωστικά περνά μπροστά μας όχι μόνο η μνήμη η δική μας αλλά και η ιστορία της εκπαίδευσής μας και η ιστορία της χώρας μας. Βιβλία που αποτυπώνουν τις έντονες διαμάχες και αντιπαραθέσεις ,που πάντοτε δημιουργούσε η πορεία της εκπαιδευτικής πολιτικής και που αντίκτυπο είχε και στα σχολικά βιβλία. Το πόσο σημαντικά θεωρούσε η εκάστοτε κυβέρνηση τα σχολικά βιβλία αποτυπώνεται στους νόμους που ψηφιζόταν από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους. Άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο το κράτος επιχειρούσε παρέμβαση και έλεγχο των σχολικών εγχειριδίων. Ας μη ξεχνάμε τι πάθη δημιούργησε το γλωσσικό ζήτημα στην πατρίδα μας που είχε ως αποτέλεσμα τραγικό ακόμα και νεκρούς ώσπου να βρει την τελική του λύση με την καθιέρωση της δημοτικής.
Με την πρώτη εξάλλου θεσμοθέτηση των εκπαιδευτικών μας πραγμάτων, με το Οθωνικό διάταγμα του 1834, η επίσημη πολιτεία δείχνει την εκπαιδευτική πολιτική που θα ακολουθούσε στην μετέπειτα πορεία της. Ιδρύεται Βασιλικό Τυπογραφείο, στο οποίο πρέπει να τυπώνονται όλα τα σχολικά βιβλία, για να μην ξεφεύγει τίποτε. Με ιδιαίτερη αυστηρότητα καθορίζεται το περιεχόμενό τους καθώς ως προϋπόθεση τίθεται «να μην εμπεριέχει διδασκαλίας ή γνώμας, επιβλαβείς δια την θρησκείαν ή την ηθικήν και πνευματικήν του ανθρώπου ανάπτυξιν και εκπαίδευσιν». Μια έτσι και μια αλλιώς δύο πολιτικές ταλανίζουν τα πράγματα στο σχολικό βιβλίο. Δύο πολιτικές συγκρούονται για το σχολικό βιβλίο: του κρατικού μονοπωλίου και του ελεύθερου ανταγωνισμού.
Σταθμός στην εκπαιδευτική μας ιστορία η μεταρρύθμιση του 1917που επιβάλλει τη δημοτική. Τότε κυκλοφορούν νέα αναγνωστικά, ανάμεσα στα οποία το «Αλφαβητάρι με τον Ήλιο» (Δ. Ανδρεάδης, Α. Δελμούζος, Π. Νιρβάνας, Ζ. Παπαντωνίου, Μ. Τριανταφυλλίδης και εικονογράφηση Κ. Μαλέα) και τα «Τα Ψηλά Βουνά» (Ζ. Παπαντωνίου με εικόνες Ρούμπου και σκίτσα Παπαντωνίου). Δύο αναγνωστικά σταθμοί στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης, που μέχρι τώρα μιλάνε στις ψυχές των παιδιών. Παιδαγωγοί, λογοτέχνες, ζωγράφοι συνεργάστηκαν για το αγαστό αυτό αποτέλεσμα.
Αλλά δεν κρατάει για πολύ η χαρά και η πολιτική μεταβολή ξαναφέρνει την καθαρεύουσα και η επιτροπή που εξετάζει τα βιβλία αυτά αποφαίνεται «να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι». Και δυστυχώς στην εκπαιδευτική μας ιστορία δεν ήταν η μοναδική φορά που συνέβη κάτι τέτοιο και μας επαναφέρει και πρόσφατες ανάλογες εκδηλώσεις.
Η δικτατορία του Μεταξά θα αλλάξει τα βιβλία αφού πρώτα, μετά από έναν αιώνα σύγκρουσης και εναλλαγής του κρατικού μονοπωλίου και του ελεύθερου ανταγωνισμού καθιερώνεται με τον Νόμο 952/1937 «Περί ιδρύσεως οργανισμού προς έκδοσιν σχολικών κλπ βιβλίων» η πολιτική του κρατικού μονοπωλίου με την ίδρυση του Οργανισμού Εκδόσεων Σχολικών Βιβλίων (μετέπειτα Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων με ζωή που τελείωσε πρόσφατα). Το βιβλίο επίσημα αναγνωρίζεται ως ένα ισχυρό μέσο ιδεολογικού ελέγχου και στα νέα βιβλία θα αλλάξουν τα εξώφυλλα, θα γεμίσουν με τους μικρούς φαλαγγίτες ενώ οι λόγοι του δικτάτορα θα κατακλύσουν το εσωτερικό των αναγνωστικών.
Και μετά νέα αναγνωστικά, τα αναγνωστικά του Γραμματόπουλου, πρώτα τα «Καλά Παιδιά» του Γεραντώνη και αργότερα το Αλφαβητάριο των Γιαννέλη-Σακκά, με τα οποία μεγάλωσαν γενιές παιδιών. Από τα μακροβιότερα αναγνωστικά στην ιστορία της εκπαίδευσής μας. Και μετά νέος άνεμος με νέα βιβλία και στην μορφή και στο περιεχόμενο. Και πριν λίγα χρόνια άλλαξαν ξανά όλα και ήρθαν καινούρια με θετικά και αρνητικά στοιχεία αλλά με έξοχη εικονογράφηση σχεδόν όλα τους.
Γιατί τα σχολικά βιβλία πρέπει να αλλάζουν συχνά και να είναι και πολλά για να επιλέγουν οι δάσκαλοι τα καλύτερα για το δικό τους σχολείο και τη δική τους τάξη που είναι πολύ διαφορετική από μια τάξη στην Αθήνα, στην Κρήτη, στο Μέτσοβο.
Μέσα από όλα τα σχολικά βιβλία ξεδιπλώνεται ένας ολόκληρος κόσμος. Ας σκύψουμε να τον αφουγκραστούμε, γιατί μέσα στις σελίδες αυτών των βιβλίων είναι η ιστορία μας, είναι οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας, οι πατεράδες και οι μανάδες μας που μας μιλούν και μας νανουρίζουν……
Καλή Σχολική Χρονιά!
Ευαγγελία Κανταρτζή
Πρόεδρος Μουσείου Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης του Εθνικού Κέντρου Έρευνας και Διάσωσης Σχολικού Υλικού.
