ΠΕΙΝΑ ΚΑΙ ΣΥΣΣΙΤΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Πείνα και συσσίτια την περίοδο της κατοχής στη Θεσσαλονίκη

Στις 27 Οκτωβρίου με αφορμή τον εορτασμό της επετείου του 40 το Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης και το City Portal πραγματοποίησαν  έναν περίπατο μνήμης.

Στόχος να ζωντανέψει η ιστορία της Θεσσαλονίκης στα δύσκολα αλλά ηρωικά χρόνια του πολέμου, της κατοχής, της απελευθέρωσης και να οπτικοποιηθεί το ιστορικό γεγονός φωτίζοντάς το μέσα από λογοτεχνικά κείμενα, μαρτυρίες, θεατρικά δρώμενα και αφηγήσεις.

Με τη γερμανική κατοχή η πόλη αντιμετωπίζει μια άλλη σκληρή καθημερινότητα και η επιβίωση γίνεται δύσκολη. Ήδη η οικονομία της πόλης λόγω του πολέμου δεν ήταν στα καλύτερά της με αποτέλεσμα να φθάσει στο χείλος της καταστροφής με την είσοδο των κατακτητών.  Η απόφαση της τριχοτόμησης της ελληνικής επικράτειας δημιούργησε μεγαλύτερα προβλήματα καθώς επιτείνει την οικονομική απομόνωση των πόλεων. Η ανατολική Μακεδονία και η Θράκη παραχωρούνται στους Βουλγάρους και έτσι χάνεται ένας σημαντικός παραγωγικός κορμός, αυτός της καπνοκαλλιέργειας.

Η ανεργία καλπάζει  καθώς πολλές επιχειρήσεις και καταστήματα κλείνουν και σε αυτά που μένουν ανοιχτά η εργασία μειώνεται ε 2-3 ημέρες την εβδομάδα. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολλοί άνδρες και γυναίκες να δηλώσουν εργασία ως εθελοντές στη Γερμανία.

Τα καύσιμα εξαφανίζονται, περιοριστικά μέτρα εμποδίζουν τη μεταφορά εμπορευμάτων στην πόλη και την αποκόπτουν στην ουσία.  Οι Γερμανοί κατάσχουν υλικά και αγαθά ως πολεμική λεία και επιτάσσουν ή δεσμεύουν την παραγωγή από πολλά εργοστάσια ειδών διατροφής όπως Αλλατίνη, Αβέζ κλπ για την εξυπηρέτηση των αναγκών του στρατού της κατοχής.

«Προχωρούσανε κατά μήκος της γραμμής του τραμ έχοντας δεξιά του τη θάλασσα με τα βαμβάκια και τα’ άρμενα με τα πανιά τους κατεβασμένα κι αριστερά του το εστιατόριο Όλυμπος -Νάουσα. Από συνήθειο, όταν βολτάριζε στην παραλία χωρίς σκοπό, πλησίαζε στη βιτρίνα του εστιατορίου, κολλούσε το μούτρο του στο τζάμι και μετρούσε τις μπουκιές των χορτασμένων ζουλώντας τη μύτη και το στόμα του στο γυαλί. «Φάτε μάτια ψάρια και κοιλιές περίδρομο!» του φώναξε ο Θανάσης που ποτέ δεν κόλλαγε το μούτρο του πουθενά, δεν έβγαζε τη γλώσσα του και δεν κορόιδευε κανέναν. Τώρα, όμως προσπέρασε το Όλυμπος-Νάουσα, γιατί βιαζότανε και τάχυνε το βήμα. Μπροστά του έβλεπε τον Λευκό Πύργο ζωγραφισμένο μέχρι επάνω με πράσινα δέντρα και σπίτια για καμουφλάζ. Έτσι μασκαρεμένος είχε γλιτώσει από τις βόμβες των εχθρών και συμμάχων.  Περνώντας από τους κήπους του άκουσε την μπάντα να παίζει έναν χαρούμενο σκοπό και φαντάστηκε τους Γερμανούς αξιωματικούς και τις καλοντυμένες κυράδες τους να κάθονται στην αίθουσα και να διασκεδάζουν. «Για δες που αυτοί καλοπερνάνε κι εμείς πεθαίνουμε, καρντάση μου» είπε σιωπηλά στον εαυτό του και συνέχισε» (Το ξυπόλητο τάγμα, Αλεξάνδρα Μητσιάλη, σελ. 61).

Οι τιμές ανεβαίνουν κατακόρυφα, και εμφανίζεται η μαύρη αγορά. Η κατάσταση επιδεινώνεται με τους πρόσφυγες που έρχονται από την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη λόγω των βουλγαρικών διώξεων.

Οι αρχές δεν μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες σε τρόφιμα και την έλλειψη αυτή αναπληρώνουν φορείς. Συσσίτια εμφανίζονται με πρωτοβουλία φιλανθρωπικών οργανώσεων, ιδρυμάτων, της Εκκλησίας και συνδικαλιστικών οργανώσεων και φορέων. Συσίτια οργανώνονται καθημερινά από την Επιτροπή Παιδικών Συσσιτίων και το Κέντρο Διανομής Γάλακτος του Διεθνούς Κομιτάτου Ερυθρού Σταυρού που μοιράζουν μερίδες σε  περισσότερα από 1.500 παιδιά.

«Το 1943 ήμουν δώδεκα χρονώ. Είχα ήδη κινδυνεύσει να πεθάνω δύο φορές από πείνα, κι αν τελικά σώθηκα, αυτό το χρωστώ κυρίως στα συσσίτια των κατηχητικών. Εκεί γνωρίστηκα με ένα παιδί από το τρίτο γυμνάσιο, που το έλεγαν Σταύρο, και γίναμε φίλοι. Στο ίδιο συσσίτιο έτρωγε κι ο λίγο μεγαλύτερος φίλος μας Μίμης Μαρωνίτης (πρόκειται για τον γνωστό καθηγητή του Α.Π.Θ. Δημήτρη Μαρωνίτη), αρρώστησε όμως βαριά και δεν μπορούσε να έρχεται και να τρώει. Τότε εγώ με τον Σταύρο αποφασίσαμε να πηγαίνουμε το φαί του Μίμη κάθε μέρα στο σπίτι του. Αυτό βάσταξε πάνω από χρόνο. Ξεκινούσαμε από την πλατεία Αγίας Σοφίας και μετά την Ηροδότου, περνούσαμε τον Άγιο Νικόλαο τον Ορφανό και την πλατεία Καλλιθέας και βγαίναμε στην οδό Ιφικράτους 7, που ήταν το σπίτι του Μίμη, ένα φτωχικό τουρκόσπιτο με καφάσια» (Ντίνος Χριστιανόπουλος, Θεσσαλονίκη ου μ’ εθέσπισεν).

«Πέμπτη, 25 Νοεμβρίου 1943, εις το συσσίτιο έφαγα φακή νερόβραστη!… Παρασκευή, 26 Νοεμβρίου 1943, έφαγα μπιζέλια νερόβραστα… Σάββατο 27 Νοεμβρίου 1943, στο συσσίτιο έφαγα μακαρόνια αρκετά καλά μετά ελαίου και αναδίδοντα δυσοσμία πετρελαίου, οπωσδήποτε τα έφαγα πάντως... Κυριακή 28 Νοεμβρίου 1943, έφαγα πατάτες (γεώμηλα) μετά ελαίου και πετρελαίου... Τετάρτη, 1 Δεκεμβρίου, έφαγα στο συσσίτιο φακές με λάδι!.. Σάββατον, 4 Δεκεμβρίου, έφαγα φακή, σκαστή άνευ ελαίου μετά ύδατος αγνού…( Γιώργος Ιωάννου, Η πρωτεύουσα των Προσφύγων, σ. 46-47. Κατοχικό Ημερολόγιο).

Οι προμήθειες τελειώνουν. Το μόνο ψωμί που κυκλοφορεί είναι από καλαμπόκι. Άτομα πεθαίνουν από την ασιτία και τις κακουχίες. Τα δελτία πληροφοριών της Αστυνομικής Διεύθυνσης Θεσσαλονίκης κατέγραψαν 1.791 θανάτους από πείνα μεταξύ 1ης Ιανουαρίου και 1ης Δεκεμβρίου 1942.

 «Το χειμώνα του 1942 η κατάσταση έφτασε στο απροχώρητο για όλους. Μ’ αυτές τις συνθήκες, τον Φλεβάρη του 42, και σε πλήρη εξαθλίωση, μάνα και γιος, αποφασίζουμε και μεις να πέσουμε κάτω και να πεθάνουμε. Σας φαίνεται παράξενο, αλλά δεν είναι υπερβολή. Αν το παίρναμε απόφαση να πλαγιάσουμε ένα βράδυ στο παχύ χιόνι των τριάντα πόντων στο χωματένιο πεζοδρόμιο της λεωφόρου Αθηνών (έτσι λεγόταν τότε η σημερινή οδός Παπαναστασίου), το πρωί θα μας έβρισκαν σίγουρα κοκαλωμένους. Άλλωστε αυτή ήταν και η τακτική που ακολουθούσαν εκατοντάδες άνθρωποι κάθε μέρα, οι οποίοι αποφάσιζαν να πεθάνουν: έπεφταν σε μια γωνιά ή σε ένα πεζοδρόμιο, και το πρωί περνούσε το κάρο της δημαρχίας και τους μάζευε ξυλιασμένους. Ένα απόγευμα, λοιπόν, καθώς επιστρέφαμε από τον γνωστό εβραϊκό συνοικισμό 151, όπου σήμερα είναι η πλατεία Εβραίων Μαρτύρων, λέει η μάνα μου: «Ως εδώ ήταν οι μέρες μας». Πέφτουμε λοιπόν στα χιόνια και περιμένουμε να πεθάνουμε. (…) Εκεί λοιπόν που πέσαμε εξαντλημένοι στο πεζοδρόμιο με τα χιόνια, ξαφνικά εμφανίζεται η Καλλιοπίτσα(…) «Καλέ, Κυρα-Φανή, καλέ, τι κάνετε εδώ, είστε με τα καλά σας;». (...) Η μητέρα μου αντιδρούσε και δεν ήθελε να σηκωθούμε. Οπότε αυτές οι δύο μας σηκώνουν στο πι και φι και μας βάζουν να καθίσουμε επάνω στο χιόνι. Τότε οι Γερμανοί δεν είχαν πάρει ακόμη τους Εβραίους. Οι δε Εβραίοι συνήθως πουλούσαν διάφορα πράγματα στο δρόμο, μεταξύ των οποίων και κανναβούρι ψημένο. Με ένα μικρό φλιτζανάκι του καφέ, σου έδιναν σ’ ένα χαρτί κανναβούρι ψημένο, που, όπως ξέρετε έχει λάδι μέσα, είναι και νόστιμο και δυναμωτικό. Περνάει λοιπόν ένα φουκαράδικο Εβραιάκι έχοντας λίγο κανναβούρι για πούλημα, του δίνουν λίγα λεφτά η Καλλιοπίτσα και η  άλλη, παίρνουν ένα φλιτζανάκι κανναβούρι κι αρχίζουν να μας ταΐζουν. Όμως πώς θα πηγαίναμε μέχρι τον Αη-Θανάση; Δεν υπήρχε συγκοινωνία, και τα λίγα γκαζοζέν που υπήρχαν δεν έκαναν αυτό το δρομολόγιο. Τα γκαζοζέν ήταν κυρίως στην Εγνατία. Ξαφνικά, για καλή μας τύχη, εμφανίζεται ένα κάρο με άλογο. Το είχε ένας χωριάτης από την Καμπτσίδα. Τον σταματάει λοιπόν η Καλλιοπίτσα και του λέει: «Καλέ, μπάρμπα, πόσα θέλεις να πάρουμε αυτούς τους ανθρώπους και να τους πάμε μέχρι τον Αη-Θανάση;» Αυτός μας είδε λίγο ψυχρά και ζήτησε ένα ποσό που η Καλλιοπίτσα το βρήκε λογικό. Μας αρπάζουν λοιπόν και μας ξαπλώνουν πάνω στο κάρο, ανεβαίνουν κι αυτές, κάθονται δίπλα μας και μπροστά ο αμαξάς με το καμτσίκι, πίσω εμείς οι τέσσερις, και ξεκινάμε. (…) Εκεί που πηγαίναμε, γυρίζει ξαφνικά ο αμαξάς και λέει στην Καλλιοπίτσα: «Μετάνιωσα». Η Καλλιοπίτσα τρόμαξε. «Έχει γούστο να μας κατεβάσει τώρα, κι άντε να βρεις άλλο κάρο», σκέφτηκε. «Μετάνιωσα», λέει ο αμαξάς, «που σας ζήτησα λεφτά, δε θέλω τίποτα. Θα σας πάω τζάμπα». Πρωτοφανές, είχε συγκινηθεί και είχε έρθει στο φιλότιμο. Και πράγματι, μας πήγε όχι μόνο μέχρι τον Αη-Θανάση, αλλά μέχρι και το σπίτι μας που ήταν αρκετά αψηλά, κοντά στην οδό Αγίου Δημητρίου» (Ντίνος Χριστιανόπουλος, Θεσσαλονίκη ου μ’ εθέσπισεν).

Οι σαλταδόροι είναι μια νέα λέξη που μπαίνει στο λεξιλόγιο των Θεσσαλονικέων, δηλαδή παιδιά κυρίως που «σαλτάρουν» στις αποθήκες των Γερμανών ή στα καμιόνια που μεταφέρουν υλικά και τρόφιμα. Κουραμάνες, ρεζέρβες, μπιτόνια με καύσιμη ύλη, ότι έβρισκαν γενικά.  Πολλά σκοτώνονται επί τόπου αλλά η πείνα τα οδηγεί να αψηφούν τον κίνδυνο. Ήταν και αυτό μια πράξη αντίστασης!

Ανάμεσα στις πολλές μαρτυρίες και αυτή του δικού μου πατέρα, που μικρό παιδί αναγκάστηκε και αυτός να γίνει σαλταδόρος,  κλέβοντας λάστιχα και  αλεξίπτωτα, τα οποία μετά πουλούσε στην μαύρη αγορά που είχε δημιουργηθεί προκειμένου να επιβιώσει η οικογένεια.

Την κατάσταση αυτή περιγράφει και το τραγούδι ο «Σαλταδόρος» του ρεμπέτη Μιχάλη Γενίτσαρη.

Ζηλεύουνε δε θέλουνε ντυμένο να με δούνε

μπατίρη θέλουν να με δούν για να φχαριστηθούνε

 Θα σαλτάρω θα σαλτάρω τη ρεζέρβα να τους πάρω

 Μα εγώ πάντα βολεύομαι γιατί την εσαλτάρω

σε κανα αμάξι Γερμανού και πάντα τη ρεφάρω

 Θα σαλτάρω θα σαλτάρω τη ρεζέρβα να τους πάρω

 Βενζίνες και πετρέλαια εμείς τα κυνηγάμε

γιατί έχουνε πολλά λεφτά και μόρτικα γλεντάμε

Σάλτα ρίξε τη ρεζέρβα γίνε ντου και σήκω φεύγα

Οι Γερμανοί μας κυνηγούν μα εμείς δεν τους ακούμε

εμείς θα τη σαλτάρουμε ώσπου να σκοτωθούμε.

Αλλά και οι συνταρακτικοί στίχοι του Ξενοφώντα Φιλέρη, που υπήρξε και ο ίδιος σαλταδόρος,  στο τραγούδι του τραγουδιού του Ζαμπέτα:

Άντε να σαλατάρω, να σαλτάρω

Μαύρη κουραμάνα μάνα να σου πάρω.

Βέβαια από την άλλη πλευρά εμφανίζεται η αισχροκέρδεια και η μαύρη αγορά. Ολόκληρα δίκτυα λαθρεμπορίου εμφανίζονται και τα κατοχικά χρηματιστήρια κάνουν την εμφάνισή τους  στο Βαρδάρι και στην Πλατεία Κολόμβου.  Στις 8 Οκτω­βρίου 1942, μια μεγάλη επιχείρηση «σκούπα» της Αστυνομίας στο Βαρδάρι κατέληξε σε 72 συλλήψεις καταζητούμενων για ζητήματα δημόσιας ασφάλειας, την κατάσχεση 1,5 εκατομμυρίου σε βουλγάρικα λέβα και δραχμές, και 21 προσαγωγές στο δικαστήριο για αγορανομικά ζητήματα.

Τις ατασθαλίες αυτές περιγράφει με χιουμοριστικό τρόπο γνωστό τραγούδι της εποχής, το «Πατάω ένα κουμπί» γνωστό και ως «Νιξ φαί» δηλαδή δεν έχει φαί. Η μελωδία είναι πάνω σε ένα προπολεμικό τραγούδι και είναι όχι μόνο χιουμοριστικό αλλά και καταγγελτικό καθώς στηλιτεύει τους επιτήδειους και μαυραγορίτες που έκλεβαν τα τρόφιμα που μοίραζε ο Ερυθρός Σταυρός στους πεινασμένους Έλληνες. Τα τρόφιμα έφθαναν με καράβι από την ξένη βοήθεια και ιδιαίτερα από τους Έλληνες πατριώτες που ζούσαν στην Αμερική. Από αυτά όμως έκλεβαν όλοι, Γερμανοί και Έλληνες και έτσι έμεναν ελάχιστα για τα συσσίτια.

Η εφευρετικότητα των ανθρώπων προκειμένου να χορτάσουν την πείνα τους ανεξάντλητη. Σύμφωνα με μαρτυρία του πατέρα μου, η εφευρετικότητα των Εβραίων που ανακαλύπτουν νέα υλικά προς βρώση ήταν ατελείωτη. Ένα από τα υλικά που ανακαλύπτουν είναι και το «καναβούρι», τροφή των πουλιών, που το τοποθετούν σε μικρά χωνάκια και το πουλάνε κυρίως κατά μήκος της Εγνατίας.

«Είχε πέσει μεγάλη πείνα. Η τσακαλοπαρέα είχε τρεις ολόκληρες μέρες να βάλει μπουκιά στο στόμα της, εξόν από κάτι ξεροκόμματα, που ο Τάκης, ο μεγαλύτερος, τα μούσκευε πρώτα στο νερό της βροχής που μάζευε από το λούκι τη σκεπής σ’ ένα κατσαρολάκι, και μετά τα μοίραζε δίκαια: ένα ξεροκόμματο αυτός, ένα ο Θανάσης και δύο ο Ντίνος, που πολύ μικρότερος τα χρειαζότανε περισσότερο.

Ήτανε Φλεβάρης του 1942 και δεν υπήρχε φαϊ στη γύρα ούτε για δείγμα. Ο Τάκης έβλεπε στον ύπνο τον χυλό που τρώγανε στο ορφανοτροφείο, πριν το επιτάξουνε οι Γερμανοί καταχτητές και τους πετάξουνε στον δρόμο για να το κάνουνε νοσοκομείο, και του τρέχανε τα σάλια πάνω στα παλιόπανα που’ βαζε για μαξιλάρι ( Αλεξάνδρα Μητσιάλη, Ξυπόλητοι ήρωες, σελ. 15).

Την εποχή αυτή περιγράφει και μια εκπληκτική ταινία, το  «Ξυπόλητο Τάγμα» που είναι η αληθινή ιστορία 160 παιδιών, που η δράση τους πήρε διαστάσεις μύθου όταν διώχτηκαν από τα ορφανοτροφεία της Θεσσαλονίκης μετά από επίταξη των κτιρίων από τους κατακτητές. Μια ομάδα από αυτά τα ορφανά παιδιά οργανώνονται σαν  μυστικός «στρατός» για να επιβιώσουν. Πηγή για την τροφοδοσία τους είναι τα γερμανικά καμιόνια που κουβαλάνε ψωμί και τρόφιμα και οι μαυραγορίτες. Τα κλεμμένα μοιράζονται στα ορφανά, αλλά και σε άλλους κατοίκους της Θεσσαλονίκης που είχαν ανάγκες.

Η ταινία γυρίστηκε από τον Νίκο Κατσιώτη (σενάριο) ενώ τη μουσική έγραψε ο  Μίκης Θεοδωράκης (η πρώτη του για κινηματογραφική ταινία), με εκτέλεση από την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών (υπό την διεύθυνση τού ιδίου) και η φωτογραφία ήταν του Μιχάλη Γαζιάδη. Τα γυρίσματα πραγματοποιήθηκαν στη Θεσσαλονίκη ενώ τα παιδιά που έπαιξαν προέρχονταν από αναμορφωτήρια της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.

Το «Ξυπόλυτο Τάγμα» ήταν η πρώτη ελληνική ταινία που κατόρθωσε να βραβευτεί σε διεθνές φεστιβάλ. Πήρε το 1955 το πρώτο βραβείο («Χρυσή Δάφνη»), στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Εδιμβούργου.

Ευαγγελία Κανταρτζή, Διευθύντρια Μουσείου Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης (http://www.ekedisy.gr)

Φωτογραφίες: Χρυσόστομος Κούρτης (Tommy Courtis)